Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

I

Кĕркунне. Хурăнлăх ялĕ тарăн ыйхăран вăранать. Уяр çанталăкри тӳпе çăлтăрсемпе тулнă. Уйăх кăна мĕнле-тĕр шурса кайнă, ун йĕри-тавра ункăсем карталаннă — çанталăк пăсăлать пулмалла. Сулхăн. Çил те самаях хытă вĕрет. Ялта йытăсем вĕркелеççĕ, автансем авăтаççĕ, алăксен уçăлса хупăннă сасси илтĕнет.

Марье аппа ыйхăран вăранчĕ. Ыйхăран вăранчĕ тени те тĕрĕсех мар, ара, çутăласпа анчах аран-аран çывăрса кайрĕ вăл. Ăçтан ыйхă килтĕр-ха çавăн пек чух — ывăлĕ салтакран таврăнмалла ыран. Тăрса ларсанах ăшă тутăрне çыхса ячĕ, урине çăм чăлха тăхăнчĕ, çутă çутрĕ. Улттăмĕш сехет кăтартаççĕ стена çинчи сехет йĕпписем.

Кӳршĕсем те çав вăхăтра çутă çутса ячĕç. Марье аппа васкаса пăлтăра тухрĕ, малтанах хатĕрлесе хунă вутă çĕклемĕ тата пĕр витре кăмрăк йăтса кĕчĕ. Каланккă юшкине уçрĕ, кĕл кăларчĕ. Часах чĕртсе янă каланккă кĕрлеме тытăнчĕ.

Марье аппа пĕчченех пурăнать. Мăшăрĕ, Михаля, вăрçăран таврăнаймарĕ. Ыран салтакран таврăнакан Иван ашшĕне астумасть, ытла пĕчĕк пулнă-ха вăл ашшĕ вăрçа тухса кайнă çул. Хуçалăхĕ Марье аппан пуян вара: шатрун çурт, тырă кĕлечĕсем, выльăх-чĕрлĕхĕ, кайăк-кĕшĕкĕ картиш туллиех. Вăл ялти пуян хĕрĕ пулнă, ашшĕ ăна качча кайсанах пурнăçра мĕн кирлипе тивĕçтернĕ. Тен, çемьере чи кĕçĕнни пулнипе ашшĕ-амăшĕ юратарах панă-тăр. Марье аппара ашшĕ юнĕ юхать теççĕ. Тĕрĕсех пуль ара: кăра çилĕллĕ, каппай, çăткăн чунлă хĕрарăм вăл, пуринчен ытла арçынсене, хăйĕнчен кĕçĕнреххисене пăхăнма юратмасть. Ĕçченне ĕçчен ĕнтĕ, çавăн пек пысăк хуçалăха хĕрарăм пуççăн тытса пырать, йывăрлăхсенчен те хăрамасть, тăва пĕлмен ĕçĕ те çук унăн.

Малалла

Пĕр чĕкеç çаран çийĕн вĕçет

Кунĕпе мăшарне шыраса.

Пĕр пике чĕкеçе шав тĕсет

Куçĕнчен çут куççуль юхтарса.

Суранлатрĕ сив куçлă тăхлан

Чи маттур яштака салтака.

Васкаса савăнатăн, çăхан,

Таврăнса вăл тăвасшăн ака.

Салтака чун савнийĕ кĕтет,

Ĕненет çиçессе çут кĕтрет.

Кам кĕтет — вăл кĕтсе илетех,

Юрату вилĕме çĕнтерет.

Пĕр чĕкеç çаран çийĕн вĕçет,

Салтака чун савнийĕ кĕтет...

Сывă пул, чун савни, сывă пул,

Ытлашши ан хурлан эс, йăл кул.

Эс мана салтака ăсатан,

Ытала та чупту, ан вăтан.

Уйăрать халь пире инçе çул,

Сывă пул, сывă пул, сывă пул.

Эй, юлташ, купăсна тăсса яр,

Савнипе асăнмалăх ташлар.

Чун савни, нумай мар кĕтмелли

Ытлашши хурланма кирлĕ мар.

Уйăрать халь пире инçе çул,

Сывă пул, сывă пул, сывă пул.

Манас çук эл сана инçетре:

Сан сăну яланах чĕрере.

Чун савни, эс мана кĕтсе ил,

Сывă пул, сывă пул, тăван кил.

Уйăрать халь пире инçе çул...

— Мĕнле пурăнатăн, чĕрем?

Санпа тахçанах калаçман.

Пĕлетĕн — куна та çĕре

Ĕçре ирттеретĕп ялан.

Асаплă-и эс? Ан пытар.

Хаваслă-и эс? Савăнтар.

— Çунатăп хитре саманан

Тĕпренчĕкĕ пулччĕ тесе.

Эс тунă тупа, эп манман

Çĕршыв çулăма кĕмессе.

Юрат юратма пулнине,

Ылхан ылхана юлнине.

— Чĕрем, кăвакарчĕ тăнлав,

Умри çул вара кĕске мар.

Канма хистесе ан йĕнла —

Çунат хальлĕхе усăнман.

Енчен тв ӳкес-мĕн пулсан,

Тăмашкăн хал çитĕ-и сан?

— Эп канлĕх ыйтмастăп санран,

Суйма, шахвăртма вĕренмен.

Хăвна шаннă евĕр эс шан,

Хăвна та, мана та ĕнен.

Ыр ĕçшĕн кăна çунатлан,

Ыр чунлă çынна ынатла.

— Чĕремçĕм, хур кайăк çулне

Утса тухасах килет ман.

Пĕлетĕп, зс ĕмĕт умне

Нихçан та тĕкме хăпартман.

Хавшамĕ-и ĕмĕт-çунат,

Пăрахмĕ-и вăл хуçуна?

— Çунсан самана вучĕпе,

Умра — çĕнĕ кун, сĕм кай мар.

Курма пĕл ача куçĕпе,

Малалла

Нумай-и, пысăк-и? — пĕрех

Ман пурнăçри йăнăшсене

Сутма пулсассан, йӳнĕпех

Парасчĕ кирлĕ текене.

Пулман теместĕп. Вĕсенчен

Пĕри юлайнă ĕлĕке.

Тепри-ха халь те каçсенче

Пăсать ман ырă тĕлĕке.

Тытсассăн ĕç — алăсене

Чăлхантараççĕ серепен.

Канам тесен — чун хĕлĕхне

Карăнтараççĕ ерипен.

Чун тулашсан, пулас килет

Чăрсăртарах, чунсăртарах.

Çынран имен! — тĕксе илеç.

Йăвашланатăп самантрах.

Вĕсем ман пурнăçри уртмах,

Ĕшентереççĕ хулсене.

Çапах вăй тупăнать утма

Çитмелĕх хам тĕллев патне.

Манам тесен те, канăçа

Тупаççĕ пăтратма майне.

Алран тытса, вăрçа-вăрçа

Илсе пыраççĕ ĕç умне.

Вара шутлатăп:

Тĕнчере

Пӳрес тĕк йăнăшсăр утма,

Мĕскер хистейĕ-ши пире

Таса та çутăрах пулма?

Таланов Владимир диплом ĕçне компьютерпа пичетлесе пĕтернĕ хыççăн йăнăшсем çук-ши тесе тепĕр хут пăхса тухрĕ те аллисене çӳлелле çĕклесе карăнса илчĕ. Çакна çырас тесе ăçта кăна çитмен пуль, кампа кăна калаçса пăхман пуль. Çулне вара çамрăк тĕпчевçе Чечеков доцент кăтартса пычĕ. Темине те çавă сĕннипех суйласа илнĕччĕ ĕнтĕ: «Ф. С. Морсков — чăвашсен паллă купци». Тӳрех каламалла, çак проблемăпа çырнă пĕрремĕш ĕç. Унччен кун пек тема пирки сăмах та уçма юраман. Партбюро та сыхласах тăнă. Енчен те хыпар обкома çитсен, чăт вара. Юрать-ха, самани кăштах улшăнчĕ. Кирлĕ тема суйласа ил те ĕçле.

Ирĕклĕх тапхăрĕ тетпĕр те-ха, анчах пур çĕрте те пĕр пек мар çав. Библиотекăсенчи кĕнекесем пирки нимле чăрмав та сисĕнмерĕ. Пăхса тухас тенисене пурне те тупса пачĕç. Архивра вара аплах мар.

Чăнах та, 1917 çулчченхи хутсенче Филимон Семенович Морсков ячĕ чылай çĕрте тĕл пулать. Йĕркеллĕ те тирпейлĕ çынах иккен Морсков купца, веçех çырса пынă — ăçтан мĕнле тавар илнине те, çурт лартнă чух мĕнле тăкак тӳснине те, çулталăк хушшинче мĕнле тупăш илнине те, хула хыснине мĕн чухлĕ налук тӳленине те... Кунтах акă хулари паллă çынсен ячĕсене çырнă хут. Ф. С. Морсков та пур. Мĕнле ĕçпе паллă купцасен ретне кĕме пултарнă-ха çакă чăннипех те пултаруллă çын? Чăвашсем туса илекен таварпах тесен те юрать. Вăл халăхран хăмла, урпа тата çăмарта пухса ытти хуласене ăсатнă, Петербург таранах. Шупашкарта икĕ çурт тытнă: пĕри урпапа хăмла упрамалли, тепринче хăйсем пурăннă, аялти хутра апат-çимĕç лавкки тытнă. Сăра сутакан уйрăм та пулнă. Ĕçсем йĕркеллех пынă. Пăтăрмахĕ вара 1917 çултан пуçланса кайнă. Çакна лайăхрах пĕлес тесе Таланов кунти ВЧК фондне пăхас терĕ. Анчах унти ĕçсене памарĕç. Парти обкомĕн архивĕнче те çаплах, ниме тăман хутсене кăна илсе тухса пачĕç. Чи кирлисене ыйтсан «юрамасть» терĕç. Мĕнле-ха капла? Мĕншĕн пытарса усрамалла-ха вĕсене? Мĕншĕн-ха тĕпчевçĕсене чăн сăмах калама чăрмантармалла? Ыйту хыççăн ыйту сике-сике тухать. Юрать-ха çамрăк тĕпчевçĕ çумĕнче наука ертӳçи пур.

Малалла

Эй, Турăçăм, Турă, упра йĕкĕте,

Ăна савна хĕрĕ куç евĕр кĕтет.

Вăл турĕ тупа, эп те турăм тупа

Çăкăр çыртса, ĕненсе чунăмпа.

Чикĕре ман савни... Вăл кама хӳтĕлет?

Вăл кама хӳтĕлет? Ман савни çеç пĕлет.

Тус-тăван тенĕ ĕлĕк. Тăванлăх ăçта?

Чикĕ тăрăххăн халь сĕмсĕр вилĕм утать.

Юрату, салтака эс упра та сыхла,

Чĕррĕн-сыввăн вăл çиттĕр çуралнă яла.

Тупа тунă эпир, тунă çирĕп тупа...

Пĕр йăва çавăрса ĕмĕрлесчĕ унпа.

Эй, Турăçăм, Турă, ман ăша ан çунтар!

Йĕкĕте вăрăм ĕмĕр, çирĕп сывлăх эс пар!

Малтанхи сар чечексем

Тухрĕç çыран хĕррине.

«Çут хĕвел тумламĕсем»,

Тетĕп эпĕ вĕсене.

Ырă хĕвел питĕнче

Качкă кăларать йăмра.

Вăранать хуллен тĕнче, —

Йăвара ларать курак.

Йăпăр-йăпăр сар хĕрсем —

Тĕрĕллĕ кĕпесемпе.

Куç хываççĕ каччăсем

Вĕсене ыр ĕмĕтпе.

Çутçанталăкăн йĕрки

Пырать хăйĕн майĕпе.

Хухнă май эрне тĕрки —

Хир савнать ешĕлĕпе.

Чăн, çулталăк тăрантма

Çурхи кун хатĕрленет.

Тухнă хресченсем акма, —

Пулĕ тырăллă кĕлет.

Вăрманта — куккук сасси,

Тăр-тăри — çӳл тӳпере.

Вăштăр ăшă çил касси

Салам салатса çӳрет.

Çуркуннепе тĕксĕм кĕр кунĕ

Тĕнпе ĕненĕве çуратнă.

Çур кунĕнче тăван çĕр чунĕ

Чĕрĕлехе хĕрӳн юратнă.

Мăнкун, унтан çинçе уявĕ...

Сĕлĕ çитер лашасене.

Ан татăлтăр сӳсмен пăявĕ,

Типтерлĕ тыт акапуçне.

Çурхи ака чипер пĕтсессĕн,

Чӳк вăкăрне ял-йышăм пуснă.

Тен, çавăнпах тăван кĕтесĕм

Пурăнма тăрăшнă-çке туслăн.

Питрав такин шӳрпийĕн техĕмĕ

Тухма вăй панă ĕççине:

Çавăнпала та ĕххĕм-эххĕмĕн

Курман ĕçчен танкăшнине.

Илем те Спас... улма çырлаллă

Сад пахчисем те вăрмансем.

Тулăх иккен умри каçалăк, —

Йĕтем çинче мăн капансем...

Эпир пĕлмен уяв мĕн чухлĕ?!

Анчах та несĕл пуçĕсем

Ялан та пулнă ăсла-пуçлă, —

Пĕлсе кĕлтунă-çке вĕсем.

Эй, çутçанталăк, — этем тусĕ!

Эсĕ — чунра, ĕçре, тĕнре...

Ламран лама тăванлăн куçăн,

Уяв та пĕтмĕ тĕнчере.

Чăнах, кĕр мăнтăрĕ хăй майлă,

Уй-хир, вăрман ылттăнланать.

Ĕçченĕн уявсем нумай-мĕн:

Малалла

Çакнă ешĕл улăх

Сарă саппунне.

Çил туртать хăюллăн

Унăн аркине.

Кӳлĕре хавассăн

Хум чупса çӳрет.

Пĕр хурланчăк сасă

Хăлхана кĕрет.

Эй, мĕн-ма, текерлĕк,

Ыткăнан çӳле,

Вирхĕнен пуç хĕрлĕ

Çĕкленен каллех?

Чун тăвăннăран-и

Чу! чăмса илен?

Мĕншĕн тем шыранăн

Тăлăххăн вĕçен?

Эп сана сăнатăп

Куç ывăниччен.

Те кичем сана та

Çӳреме пĕччен?