Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Юманлăхри Куян васкаса

Арăслан патне çитрĕ те хашкаса:

— Арăслан юлташ! — тет. — Пирĕн районта

Эсир хушнă пек ĕçлесшĕн мар вăрманта.

Сисетпĕр: вăхăт сулăнчĕ хĕл енне,

Хĕле хатĕрленмелли ĕç планне

Эсир вăхăтра антартăр, чăнах та,

Çапах та,

Ку плана пирĕн сӳтсе явайман,

Халиччен ку ĕçе никам та пусăнман,

Наянсене ĕçе хуса кăлармалла,

Хăвăрăн та час-час тухса курмалла.

Пирĕн ĕç унсăр майлашса каяймĕ.

— Манăн вăхăт çук, пырасси пулаймĕ! —

Тет Арăслан. Вăл вара, çапла каласа,

Телефон трубкине тытрĕ те васкаса:

— Почтă, — тет, — почтă! Мĕн çывратăр?

Итлĕр-ха,

Мана Упа варне парăр-ха!

Упа варĕ-и ку? Кам пулан?

Сирĕнпе Арăслан калаçать, Арăслан!..

Ак вăл Упа варĕнчи пуçлăха ятлать,

Пĕтерет, сăмахне таçтан тупать.

Кунпала калаçма чарăнса,

Арăслан, çаплах ятлаçса,

Ыттисене те вăрçма тытăнчĕ.

Куян та тăрса ĕнтĕ ывăнчĕ,

Тухса уттарчĕ Арăслан патĕнчен.

— Тĕлĕнмелле ку пуçлăх ĕçĕнчен.

Яра куна телефон тăрăх харкашни

Малалла

Курмил пичче, кĕрхи вăхăта пăхмасăр,

Карчăкĕпе пĕрпе Шупашкара каять,

Унта вĕсен ачи пысăк вырăнта тăрать.

Ывăлĕпе кинне курма,

Куçа-куçăн ларса калаçма

Васкаççĕ ватăсем.

Калаçса пыраççĕ хайхисем:

— Ывăнтăм, — тет старик, —

Канăттăм çитсен.

— Çитесси кăна. Чăт, старик, унччен.

Акă хулана та çитсе кĕчĕç,

Хваттер алăкĕ умне пырса тăчĕç.

— Прахвур! — тет амăшĕ. — Прахвур!

— Чим, ан кăшкăр-ха, мур,

Хулара йĕркеллĕрех пулмалла,

Ав, шăнкăравне çеç туртмалла!..

Шăнкăрав сассине илтсе-и

Е ют мĕлкесене сиссе-и,

Шалтан пĕр çепĕç майра тухать,

Ватăсем çине сиввĕн пăхать.

Калама та калать сăмахне,

Ăнланмаççĕ лешсем вырăс чĕлхине.

Кинĕ кунта нумаях тăмарĕ,

«Атьăр, кĕрĕр», — тениех пулмарĕ.

Ватăсем кинне ăнланчĕç халĕ тин.

— «Командир, командир», — терĕ кин.

— Элле Прахвур командире тухнă-ши?

— Тухман, командировка çеç кайнă тет.

— Хăçан килет-ши?

— Вăл хăçан килессине ĕнтĕ кам пĕлет?

Малалла

Пролог

Халăх — вилĕмсĕр...

Авалхи юрăран.

Çарăмсан шывĕ ейӳ хыççăн тин çеç çыранне кĕнĕ-ха, çапах, акă, ик-виçĕ кун каялла кăна шыв айĕнче пулнă айлăм çине ешĕл курăк хăйĕн симĕс чатăрне карса хума ĕлкĕрнĕ те.

Хĕвел хĕртсех пăхать. Ăшă, кассăн-кассăн килекен çил çеç иртсе кайнă сивĕ хĕл хăварнă çӳçенчĕклĕхе тепре аса илтерет.

Ватă Ашмар хĕвел çине кăларса хунă тăртаннă ӳтлĕ çап-çара урисене хăй айне сарнă сурăх тирĕпе витсе ячĕ, унтан хуллен мăкăртатса илчĕ:

— Сивĕ Хĕл Мучи ытарайми хитре Çуркунне пикене вăрттăн чĕпĕтет: "Ах мур хĕрĕ, Çулла каччăна юратса пăрахнă та эпĕ çывăрма выртасса кĕтмесĕрех чупса килчĕ", — тет. Ватăскер, хăйне хисеплеменшĕн çилленет курăнать. Мĕн тăвăн, пикене уншăн ятлаймăн çав, вăл ахальтен савнине курма васкамасть ĕнтĕ...

Пĕчĕк Урак çĕре сарса хунă сурăх тирĕ çине месĕрле çаврăнса выртнă та ним чĕнмесĕр пĕлĕтелле пăхать. Аслашшĕ калаçнине илтмест вăл, тарăн шухăша путнă. Шурă-шурă çăмламас пĕлĕтсем ывăна пĕлми анăçалла чупаççĕ. Вĕçĕмсĕр чунаççĕ, вĕçĕмсĕр таçта васкаççĕ. Ăçтан тупăнаççĕ-ши вĕсем? Çитменнине тата хăйсем çав тери йышлăн. Урак вĕсем çине пăхса тĕлĕнет. "Ăçталла чупаççĕ-ши çав пĕлĕтсем?! Ăçта çити каяççĕ-ши вĕсем? Кам утланнă-ши вĕсем çине? Мĕн çиеççĕ-ши вĕсем?" — тет Урак. Уншăн, çут тĕнчери мĕнпур япала пекех, пĕлĕтсем те — чĕрĕ чунсем.

Малалла

Эс хăнăхнă кунта мĕн ачаран

Хĕле, çăва, вăрмансене, тăва...

Çырла çиме, сив шыв ĕçме çăлран —

Эс хăнăхнă çуралнă çĕршыва.

Тĕлĕнтермест хĕвел тухни сана.

Нимех те мар,

Тӳпе чĕртсен пушар.

Çӳл ту çинчен пăхсассăн таврана,

Хăлат санпа вĕçсен те юнашар...

Ан хуçăлтăр шыври лутра хăва,

Юрлатăр-и

Тăр тӳпере тăри,

Сăртра сар уйăх çавăртăр йăва -

Йăлтах-çке санăн, санăн мĕн пурри!

Çуралнă çĕршывна вĕр çĕнĕрен

Чăн-чăнласа курас тесен, юлташ,

Курсам ăна хăна куçĕпелен,

Эс унпала, хăна пулса, паллаш!

Эс курăттăн хальччен курманнине,

Çĕршыв хакне тин чухлăттăн, тăван.

Ачаш та вăл, хаяр та хăш чухне —

Анне пекех пуриншĕн те пĕр тан.

Каска çинче лараççĕ ватăсем.

Хăлаç çитми кĕреш-юман каска.

Куç умĕнче шăваççĕ ĕмĕрсем —

Мăнукăм, эс ан ватăл, ан васка!

Пуплеççĕ ватăсем: «Çаплаччĕ ĕлĕк...

Вăрман анатчĕ хамăр ту çинех.

Ту айĕнче шăнкăртататчĕ çăлĕ,

Курасчĕ айлăмри улăхсене!

Такам касса пĕтерчĕ çирĕке,

Типсе çухалчĕ шăнкăрти çырма.

«Пусса ан сур, — каланă ĕлĕкех, —

Хăвах унта килетĕн шыв ăсма!»

Этемлĕх килĕ-çурчĕ — çутçанталăк.

Йĕрки-саккунĕсем ун пит кăра.

Ăçта шыв пур, унта кирлех хăвалăх.

Ăçта пуш хир, унта çăл ан шыра...

Хуçасăр кил тухать час йĕркерен.

Юпи çĕрсен тӳнет карти-хури...

Хуçалăхра хуçа кирлех иккен,

Çанталăкăн хуçи те пултăр-и!

Ăçта çӳретĕп — çавăнта хуçа эп,

Ăçта кайсан та, эсĕ те хуçа.

Эп çĕмĕрт çеçкине хăйса хуçаймăп,

Таптаймăн эс çын лартнă йывăçа...

Ав, кăткă сĕтĕрет килне тупра,

Пыл хурчĕсем сĕрлеççĕ таврара,

Ырми-канми чавать çĕр каюра —

Малалла

Ĕç-тĕлĕшпе çӳреме Вантер Петĕрĕ хăнăхса çитнĕ ĕнтĕ. Паян кунта каймалла, ыран — унта, тепĕр кун тата тепĕр çĕре çитмелле. — «Ĕлкĕрмелле, тумалла», — тет вăл хăйне-хăй хавхалантарса. Главка çитсе çурт проектне кăтартмалла, ăна тĕп архитектор йышăнмалла тата заказчикпа е подрядчикпа калаçмалла... Хăпартакан çуртсем те пĕр вырăнта ӳсмеççĕ — тĕрлĕ çĕрте, тĕрлĕ хулара пуçăннă вĕсем. Петр Иванчă вара тĕп инженер пулса вăй хурать. Унăн пĕр-пĕр пĕчĕк çурт хăпартаççĕ-и е вуншар хутлине-и, е учреждени — пурне те çитсе хăй куçĕпе хăй курса пур çитменлĕхе тĕпчесе пĕтермелле, ĕçе кал-кал пыракан шайра тытса тăмалла. Ак хальхинче те ирпе çеç тăван хулине çитсе ӳкрĕ. Машинине лартса документсене офиса илсе кĕчĕ. Унтан килне çуранах çитме шутларĕ. Ара, çывăх пурăнать-çке, ик-виç çурт урлă кăна. Вунă утăм турĕ пуль — ăна темскер çӳçентерчĕ, темле хăрушлăха туйни ăшне вут хыптарчĕ. Мĕскер ара ку? Мĕне пĕлтерет-ха? Хула та, урамĕ те çавах, анчах ма ют хула пек туйăнать? Çыннисем те хваттерĕсенчен тухса, ухмаха ернĕн, унталла-кунталла чупаççĕ. Пĕр палламан яша чарчĕ те ыйтрĕ: «Мĕн пулчĕ? Ăçта пурте васкаççĕ?» «Э-э-э, пичче, эсир пĕлместĕр-им? Тĕнче ак кĕç-вĕç пĕтмелле! Çавăнпа пурте хăйсен пурнăçланман ĕмĕчĕсене пурнăçласшăн чупкалаççĕ», — терĕ те яш çав самантрах ун умĕнчен тапса сикрĕ.

Малалла

Çĕр çуркаланчĕ. Типĕ шăрăх.

Тавралăх кĕтрĕ çумăра.

Çӳрерĕ çавра çил çул тăрăх.

Шур пĕлĕтсен купи кăтра.

Кĕтӳ килмесĕр каç пулассăн

Кăвак сăн çапрĕ анăçа.

Кĕç сулхăн çилĕ кассăн-кассăн

Хир çийĕн иртрĕ калаçса.

Ку — аякри тӳпе хыпарĕ, —

Пĕлтерчĕ çумăр килнине.

Хура вăрман каш-каш шавларĕ,

Ката шыв сыпрĕ çăварне.

Шăпланчĕç харăс хир те улăх,

Курсассăн тĕксĕм пĕлĕте.

Пăшăлтатма çитмест хăюлăх —

Çуталчĕ хĕç, ав, пĕр тĕлте.

Çил иртрĕ те, пуçланчĕ çумăр,

Аçа çапса, шатăртатса.

Ан чарăнтăр-ха, ырлăх çутăр,

Ĕçчен чуна савăнтарса.

Пĕлĕтсене çурать вут-çиçĕм,

Чĕтрет тĕнче, кĕрлет тӳпе.

Мана тем мар. Сана, савниçĕм,

Хупласчĕ хурăн хӳттипе.

Ан тив, татах, татах кĕрлетĕр

Çӳлте хăватлă аслати!

Ăш çумăрсем тăкса çӳретĕр

Сар асаматăн кĕвенти.

Çав кĕвенте сӳнсессĕн, тухăн,

Савниçĕм, эс кĕвентӳпе.

Çырма юхса пăтранĕ шуххăн,

Çуталĕ çăвăннă тӳпе.

— Ав, куратни, — терĕн эсĕ,—

Тӳпере мĕн йăлтăрать?

Савассу мана килсессĕн,

Эс чупту çав çăлтăра.

Çĕрĕпех çӳрерĕм эпĕ

Чуптăвасшăн çăлтăра.

Анчах ĕмĕтĕм çитмерĕ

Саншăн çуннă вăхăтра.

Ĕнер каç кăна чуптурăм

Сана эпĕ пăлтăрта.

Манăн çăлтăр — эсĕ, тусăм.

Эс те çутă çăлтăрах!

— Ав, куратни, — терĕн эсĕ, —

Мĕн çап-çутă улăхать?

Савассу мана килсессĕн,

Ытала çав уйăха.

Икĕ каç çӳрерĕм эпĕ

Ыталасшăн уйăха.

Анчах ĕмĕтĕм çитмерĕ,

Ӳкрĕм тарăн хуйăха.

Ĕнер каç эп ыталарăм

Сана ешĕл улăхра.

Манăн уйăх — эсĕ терĕм,

Эс те çутă уйăхах!

Çуркуннен кашнин пур çĕнĕ çилĕ,

Çĕнĕ çумăрĕ пур çуркуннен.

Кăнтăртан вĕçсе хур кайăк килĕ,

Çĕнелсе ешерĕ çĕр-анне.

Çуркунне çуралĕ çĕнĕ юрă,

Çуркуннен пур çĕнĕлле ташши.

Пуçласа тĕнче çĕн кайăк курĕ,

Çĕн тыр-пул ӳстерĕ çĕр ăшши.

Çуркуннен пур çĕн сукмакĕ, çулĕ,

Çĕнĕ савнисем пур вăйăра.

Юр кайсассăн, çĕн çăлкуçĕ пулĕ,

Çĕн турат кăларĕ ват йăмра.

Ĕмĕрех çапла: çĕнни — çĕнтерĕ,

Çĕр тĕпне пытарĕ киввине.

Çуркуннеçĕм!

Асамат кĕперĕ,

Аслати пулса кил,

Çуркунне!

Пĕррехинче, вăрман уçланкинче,

Чакак пуху пуçтарнă. Вăт тĕнче!

Тапратнă юптарма хăй юмахне —

Ăçтан кăна тупать-ши сăмахне?

Тӳрех пуçланă мухтама хăйне:

«Тупайăр-ши эсир ман пеккине?

Ĕçлетĕп эп пĕрмай, курман канса,

Иртет-çке вăхăтăм ăшталансах.

Çунатăмсем епле хăватлă ман!

Ман пек хитре никам вĕçсе курман.

Илемлĕ сассăм тĕнчере пĕрре,

Ачашлăх çуратать чун-чĕрере.

Вăрман мухтавĕ, чапĕ-сумĕ эп,

Ӳссе пырать кунсеренех хисеп», —

Тесе мухтанчĕ чакăлти чакак,

Шăв-шавĕпе çеç тухрĕ вăл «чапа».

Кăштах кăна илесчĕ именсе,

Чысна çухатăн эс вĕçкĕнленсе.

Хисеп хăех тупать сана, тăхта,

Хăвна çеç нихăçан та ан мухта...