Паянхи Кӗҫӗн Ҫавал шывӗ

Ӗнер, акан 11-мӗшӗнче, Ҫӗрпӳ ҫывӑхӗнче Ҫавал ейӗве кайнӑ. Ирхине кӑна ҫыранран тухма 20 сантиметр юлнӑ пулсан каҫхи 21 сехетре вӑл виҫерен иртсе кайнӑ.

Паянхи лару-тӑрӑва пӑхсан — Кӗҫӗн Ҫавал та, Мӑн Ҫавал та ейӗве кайнӑ. Шыв вырӑн ҫитменрен юнашар ҫарансене йышӑнать. Уйрӑмах Кӗҫӗн Ҫавалпа шыв нумай анать — темиҫе ҫул каялла тунӑ дамба пулман пулсан Ҫӗрпӗве те шыв илнӗ пулӗччӗ. Ҫӗрпӳ ҫывӑхӗнчи кӗперсем юсавлӑ, нумай шыва вӗсем чӑтаҫҫӗ. Инкеклӗ ӗҫсен министерстви ӗҫченӗсем те лару-тӑрӑва сӑнасах тӑраҫҫӗ. Сергей Артамонов та, Ҫӗрпӳ район администрацийӗн пуҫлӑхӗ, ӗҫ-пуҫ епле аталанса пынине пӗлсех тӑрать.

Сӑнсем (119), Видео

Ака уйӑхӗн 24-мӗшӗнче Чӗмпӗр чӑваш шкулӗн ҫӗрӗнче (Воробьёв урамӗ, 12-мӗш ҫурт) пӗрремӗш хут «Яковлев вулавӗсем» иртеҫҫӗ. Ҫак кун «И.Я.Яковлев тата хальхи самана» ятпа ӑслӑлӑхпа ӗҫлев конференцийӗ иртет. Ӑна Чӗмпӗр облаҫӗнчи чӑвашсен наципе культура автономийӗ (пуҫлӑхӗ — В.И.Сваев) йӗркелет. Унта ӑсчахсем, обществӑлла хастарсем тӗрлӗ хуласенчен килеҫҫӗ: Шупашкартан, Хусантан, Ӗпхӳрен, Мускавран — 20 ытла хӑна. Пурӗ вара 100 ытла ҫын хутшӑнӗ.

Вӗсем малтан И.Я.Яковлев палӑкӗ умӗнче митинг ирттереҫҫӗ, кайран И.Я.Яковлев музейне, чӑваш чиркӗвне кӗрсе кураҫҫӗ.

Кивӗ Вӑрмар космосран пӑхсан

Нумаях пулмасть Кивӗ Вӑрмар шкулӗнче чи маттур хӗрачана палӑртас енпе ӑмӑрту иртрӗ.

Конкурса кӗҫӗн классенче тата 5-7-мӗшсенче вӗренекен хӗрачасем хутшӑнчӗҫ. Вӗсем тӗплӗн хатӗрленни тӳрех курӑнчӗ.

Конкурсра тӗрлӗ ӗҫсем тумалла пулчӗ. Ӑс-тӑн аталанӑвне тӗрӗслемелли тупӑшура 7-мӗш класа ҫитекенни пулмарӗ. Ал-ӗҫ ӑсталӑхне тӗрӗслес шутпа тӳммене кам хӑвӑртрах лартассипе те тупӑшрӗҫ хӗрачасем, кунта та 7-мӗш класра вӗренекенсем маттуртарах пулни курӑнчӗ. Прическа тӑвас ӑсталӑха та кӑтартмалла пулчӗ — чи лайӑххине вара 6-мӗш класра вӗренекен хӗрачасем тума пултарчӗҫ. Эстафета мелӗпе тутӑр ҫыхассине пурнӑҫламалла пулчӗ, кунта вара 7-мӗш класра вӗренекенсем маларах пулчӗҫ. Хӗрачасен тупмалли юмахсем тупсӑмӗсене шырамалла пулчӗ, вӑл никам ҫӗнтерейменнипе вӗҫленчӗ.

Ҫапла конкурссене пӗтӗмлетнӗ май 7-мӗш класс хӗрачисем чи маттуррисем пулчӗҫ.

Чӑваш Ен Элтеперӗ Михаил Игнатьев ӗнер Мускавра Федерацин вӑрман хуҫалӑх агентствин ертӳҫипе Виктор Масляковпа курнӑҫнӑ. Тӗлпулура республикӑри вӑрман хуҫалӑхӗпе, унӑн аталанӑвӗпе ҫыхӑннӑ ыйтусене сӳтсе явнӑ — республикӑри вӑрман йӗркелӗвӗн ӗҫне пурнӑҫлама федераци хыснинчен 20 млн тенкӗ хушса уйӑрасси пирки калаҫса татӑлнӑ. Ҫавӑн пекех пушар-хими станцине ҫирӗплетме 30 млн тенкӗ уйӑрӗҫ. Ҫак укҫа ЧР Ҫутҫанталӑк пурлӑхӗсен министерствин вӑрман пушар службине тӗрлӗ пурлӑхпа тата техника енӗпе тивӗҫтерме май парӗ. Ҫулӑм тавраш ӑнсӑртран тухсан та вӑрманти пушарсемпе ӑнӑҫлӑ кӗрешме пулӑшӗ.

Чӑваш Енре, сӑмах май, вӑрманти пушарсенчен сыхланас енӗпе ҫине тӑрса ӗҫлеҫҫӗ. Ҫавна май пӗлтӗр пушар пӗрре ҫеҫ пулнӑ, ӑна хӑварт сӳнтерме пултарнӑран вӑрман хуҫалӑхӗ сиенленменнипе пӗрех. 2012 ҫулта Раҫҫейӗн вӑрманпа ҫыхӑннӑ уйрӑм ӗҫ-пуҫа республикӑна панӑ май субвенци шучӗпе федераци укҫи-тенкинчен 117 млн тенкӗ ытла уйӑрнӑ. Танлаштарма: 2010 ҫул шӑрӑх та типӗ килнӗрен пушарсем вӑрмансене чылай сиен кӳчӗҫ, ӑна пӗтерме республикӑна пӗтӗмпе те 88 млн тенкӗ кӑна панӑ пулнӑ — ку кӑҫалхинчен 75% сахалрах.

Малалла...

Ака уйӑхӗн 11-мӗшӗ — фашистсен пусмӑрӗнчен хӑталнӑ ҫынсен кунӗ. Ҫак кун Бухенвальд ятлӑ нимӗҫсен вилӗм лагерӗнчи ҫынсем пӑлхав пуҫланӑ, пусмӑрҫӑсене ҫапса аркатнӑ, ҫӑлӑнса ирӗке тухма пултарнӑ.

Фашистсен тыткӑнне лексе лагерьсенче муритленнисем Чӑваш Енре те пур. Улатӑрта вӗсем пиллӗкӗн пурӑнаҫҫӗ. Ганна Павловна Иржевская Украинӑра ҫуралнӑ, ӑна, 13 ҫулхискерне, нимӗҫ фашисчӗсем Германие хӑй ирӗксӗр тарҫа илсе кайнӑ. Тӗрлӗ вилӗм лагӗрӗсенче Ганна икӗ ҫул та тӑхӑр уйӑх нуша курнӑ. 1945 ҫулхи ака уйӑхӗн вӗҫӗнче ҫех совет салтакӗсем хӗрачана ирӗке кӑларнӑ.

Каччӑсенчен пӗрне Украина хӗрӗ юратса качча тухнӑ, пӗрле Чӑваш Ене килме килӗшнӗ. Упӑшкипе юнашар Улатӑр хулинче пурӑнма пуҫланӑ, ҫакӑнтах ӗнтӗ ӗмӗрне ирттернӗ те. Вӑрҫӑра нуша курни ахаль иртмест ӗнтӗ — упӑшки нумай ҫул хушши чирлесе ҫӗре кӗнӗ. Халӗ Ганна Павловна ачисемпе тата мӑнукӗсемпе пӗр йыш пулса йӑпанать, вӗсене хӑйӗнчен пӗр самантлӑх та уйӑрасшӑн мар. Ӑна час-часах хула шкулӗсенче курма пулать: вӑрҫӑ ветеранӗ ҫитӗнекен ӑрӑва хӑй пурнӑҫӗ пирки каласа парать, тискерлӗхпе нихӑҫан та килешмелли марри ҫинчен асӑрхаттарать.

Малалла...

Акан 6-мӗшӗнчен Чӑваш телевиденийӗ тепӗр 200 пине яхӑн чӑваш килне ҫитет тесе пӗлтереҫҫӗ. Шупашкарсӑр пуҫне паянхи кун ку ҫӗнӗлӗхе Ҫӗнӗ Шупашкар, Куславкка, Ҫӗрпӳ, Сӗнтӗрвӑрри хулисем тата Опытныйпа (Ҫӗрпӳ районӗ) Тӗрлемес (Куславкка районӗ) посёлокӗсем хак пама пултараҫҫӗ. Тахҫанах кӗтнӗ ӗҫе Чӑваш Енри «Ростелеком» АУО, РТРС «Чӑваш Республикин РТПЦ» тата «Ҫӗн Шупашкар кабель ТВ» ТМЯО пӗрле пухӑнса йӗркеленӗ иккен.

Чӑваш чӗлхипе культурине аталантармалли майсем хушӑнни савӑнтарать ӗнтӗ, анчах та ҫак «чӳречене» чӑваш инҫекурав ӑстисем мӗнпе тултарӗҫ-ши?

Юлашки вӑхӑтра Раҫҫей патшалӑхӗ халӑх йышӗ чакса пынипе пӑшӑрханма тытӑнчӗ: ӗҫ ҫыннисен шучӗ чакса пырать, хӗсмете тӑратма каччӑсем те ҫитсех пымаҫҫӗ, тивӗҫлӗ канӑва тухнисен шучӗ те кӗҫех ӗҫлекеннисенчен ирттерет пулӗ. 1990-мӗшсенчи хаяр пулӑмсем кӗҫ-вӗҫ ӗнсерен килсе ҫапаҫҫӗ, хӑвӑрах астӑватӑр пулӗ — халӑх пачах та ача ҫуратма пӑрахрӗ вӑл вӑхӑтра, халӗ вара юратнӑ патшалӑх хыпаланса ӳкрӗ.

Паллах ӗнтӗ, тавлашма йывӑр, ача шучӗ ӳсмесессӗн патшалӑх пӗтесси те инҫе мар. Юлашки ҫулсенче ҫамрӑксене хавхалантарма 11 тӗслӗ пособи-пулӑшу шутласа кӑларнӑ. Ҫак сӗнӳсем шутӗнче — 1,5–3 ҫулхи ачана амӑшӗ ача пахчине ярас килмест пулсассӑн — патшалӑх ӑна кӑҫалтан 4 330 тенкӗ укҫа парать. Ӗҫӗ-пуҫӗ пирӗн хӗрарӑмсем ача пахчисене килӗштерме пӑрахнинче мар, вӗсем ӗҫсӗр килте ларас килнинче те мар. Паллӑ ӗнтӗ — хулари хӗрарӑмсем ӗҫ тупайманнипе чылай нушаланаҫҫӗ, вӑт хайхи 4 330 тенкӗ ӗҫ укҫи пулса тӑрать те.

Шупашкар хулине илес пулсан — 969 хӗрарӑм пуш уйӑхӗнче ҫак пулӑшӑва илнишӗн чӑтма ҫук савӑнаҫҫӗ пулӗ ӗнтӗ.

Иван Олигер

Ӗнер, акан 8-мӗшӗнче Шупашкарта зоологи шкулне пуҫаракан, паллӑ ӑсчах-зоолог Иван Михайлович Олигер пирӗнтен уйрӑлса кайрӗ.

Иван Олигер 1909 ҫулхи авӑнӑн 8-мӗшӗнче Чулхула облаҫӗнчи Воротынец районне кӗрекен Каменка ялта ҫуралнӑ. Вӑл зоологие вӗренмелли кӗнекесен авторӗ пек паллӑ. Ҫавӑн пекех чылай статья, чылай ӑслӑх кӗнеки пичетлесе кӑларнӑ.

Унӑн вӗрентӳ сукмакӗ 1939 ҫулта Ленинградри патшалӑх университечӗн биологи факультетӗнче пӗлӳ илнинчен пуҫланнӑ. Чи малтанах вӑл Мӑкшӑ патшалӑх заповедникӗнче ӑслӑлӑх ӗҫченӗ пулса ӗҫленӗ. Кайран, вӑрҫӑран таврӑнсан (1946-1951), кун-ҫул сукмакӗ Вологдӑпа Ярӑслав облаҫӗсен тӑрӑхӗнче вырнаҫнӑ Дарвин ячӗллӗ заповеднике илсе ҫитернӗ. 1951 ҫулта Иван Михайлович Шупашкара лекнӗ, кунти И.Я. Яковлев ячӗллӗ Чӑваш патшалӑх педагогика институтӗнче зоологи кафедрин заведующийӗ ӗҫне тума пуҫланӑ. Кунта вара вӑл мӗн тивӗҫлӗ канӑва тухичченех тӑрмашнӑ — 1979 ҫулчченех.

Иван Михайлович Олигерпа ыран, акан 10-мӗшӗнче сывпуллашӗҫ, 12-14 сехетсем хушшинче. Хусанкай ячӗллӗ КК пымалла (ҫапла пулас).

Малалла...

Тӑвай районӗн таврапӗлӳ музейӗнче «Пирӗн тӑрӑхри вӗҫен кайӑксем» экспозици уҫӑлчӗ. Чӑваш вӑрманне кӑтартса паракан сцена ҫинче тӗрлӗ йывӑҫ тураттисем ҫине 60 ытла кайӑк вырнаҫса ларнӑ. Кунта тӑмана, улатакка, шӑнкӑрч, ула курак, салакайӑк тата ытти те кӗҫ-вӗҫ вӗҫсе каяс евӗр лараҫҫӗ. Вӗҫеймеҫҫӗ ӗнтӗ халь тин, мӗншӗн тесен кунта — кайӑксен катемпийӗсем кӑна. Анчах та куракан хӑйне вӑрмана лекнӗ евӗрех туять: куракана вӑрман шавне, кайӑксен сассине компьютӗр урлӑ ҫитереҫҫӗ. Хӑнасене шкул ачисем хатӗрленӗ тӗрлӗ алӑ ӗҫӗсемпе те паллаштараҫҫӗ, ҫутҫанталӑк ҫинчен кӑсӑклӑ пуҫватӑмӑшсенче те хутшӑнма юрать иккен. Музей ертӳҫи Светлана Сергеева каланӑ тӑрӑх экспозици ака уйӑхӗ вӗҫленичченех пымалла.

Тӑвайсем! Пуш вӑхӑт тупса вӗҫен кайӑксен куравӗпе паллашма ан манӑр!

Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнче нумай пулмасть ҫӗнӗ кӗнеке тухрӗ — «Ермей Рожанский. Пурнӑҫӗпе пултарулӑхӗ».

Виталий Родионовӑн тин кӑна тухнӑ кӗнекинче эсир Е.И. Рожанский пирки ҫырнӑ статьисемпе паллашма пултаратӑр. Ытларах пайӗ — чӑвашла, вырӑслисем те пур. Чӗлхеҫӗсемшӗн уйрӑмах Ермей Рожанскийпе унӑн вӗренекенӗсен ӗҫӗсем кӑсӑклӑ пулмалла — малтанхи словарьсем (сӑмахран, «отец» тата «мать» сӑмахсене унта «атей» тата «апай» сӑмахсемпе куҫарнӑ), тӗн кӗнекисен куҫарӑвӗсем, чӑвашла вӗрентнӗ чухнехи сӑмахсен пуххи (уроксемпе пайланӑ) вырнаҫнӑ. Ытти кивӗ документсем те чылай.

Кӗнеке «СУМ» лаввкана та ҫитнӗ — ун хакӗ 130 тенкӗ.