Чӑваш кӗнеке издательствинче Леонид Кавалсен «Уҫӑ урок» повеҫӗ пичетленсе тухнӑ. Вӑл аслӑ классенче вӗренекенсене кӑна мар, ашшӗ-амӑшӗпе вӗрентекенсен те кӑсӑклантарасса шанаҫҫӗ. И.В. Алексеев художник ӳкерчӗкӗсемпе капӑрлатнӑ кӗнеке 2 пин тиражпа кун ҫути курнӑ.

Повеҫре педагогсемпе ашшӗ-амӑшӗ шкулта куллен сиксе тухакан кӗтмен ыйту хуравне тупма май парасса шанаҫҫӗ. Хайлавӑн тӗп сӑнарӗ Японири пуянсен ачисене вӗрентекен интернатра ӗҫленӗскер ахаль шкулта ҫавӑн пек урок ирттерет. Анчах ҫакна пурте кӑмӑлласа йышӑнмаҫҫӗ.

Пьеса авторӗ — Леонид Макаров (Кавалсен) Патӑрьелӗнчи педагогика училищинче вӗреннӗ, И.Я. Яковлев ячӗллӗ ЧППУн филологи факультетне пӗтернӗ. Патӑрьел районӗнчи Аслӑ Арапуҫӗнчи, Вӑрмар районӗнчи Кавалти вӑтам шкулсенче (1948-1961), режиссер ассистентӗнче, корреспондентра, Чӑваш телекуравӗн ял хуҫалӑх кӑларӑмӗсен, кинопрограммӑсен редакторӗнче (1962–1992) ӗҫленӗ.

Вӑрмар районӗнчи Николай Ильин ӑста

«Икӗ пуртӑ, ҫӗҫӗ, алӑ пӑчки тата... ӗмӗт! Чиркӳ хатӗр те», — шӳтлерех пӗтӗмлетет иккен Вӑрмар районӗнчи Энӗшпуҫӗнче пурӑнакан Николай Ильин. Вӑл ятарлӑ станоксӑр, алӑ туйӑм-сисӗм вӑйне кӑна шанса арман, чиркӳ, карап макечӗсене ӑсталать.

Николай Иванович шалти ӗҫсен тытӑмӗнче чылай ҫул вӑй хунӑ, эксперт-криминалист пулнӑ. 2003 ҫулта амӑшӗ вилсен пӗччен тӑрса юлнӑ. Ним ӗҫ ҫукран тенӗ пек ҫав япаласене ӑсталама пикеннӗ. Районти чиркӳсенчен макет ӑсталаманни иккӗшӗ кӑна юлнӑ иккен. Мӑнҫырмари чиркӗвӗн куполне пӗлтӗр ҫеҫ лартнӑран тӑхтаса тӑнӑ. Унпа тата Пӑртасрипе кӑҫал ӗҫлеме пуҫласшӑн-мӗн вӑл.

Чиркӳ макечӗсене ӑста килӗнче тусанланса лармаҫҫӗ, кӳршӗ-аршӑ, пӗлӗшӗсем вӗсене ҫывӑх ҫыннисене, хурӑнташ-тӑванне парне пама илсе кайсах тӑраҫҫӗ иккен. Хӑйсен ялӗнчи Грецие качча тухнӑ пӗр хӗрарӑм хӑйсен ял чиркӗвӗн макетне инҫетри ҫав ҫӗршывах илсе кайнӑ.

Михаил Егоров (сулахайри)

Етӗрне районӗнчи Пушкӑртра сакӑрвуннӑри Михаил Егорова «Мичурин» теҫҫӗ иккен. Сад ӗҫне юратнӑшӑн ҫакнашкал хушма ят панӑ ӑна.

Михаил Егоровичпа мӑшӑрӗ Зоя Егоровна кирек хӑш ӗҫе те пӗрле пуҫӑнаҫҫӗ иккен. Тӑрӑшнине кура пахча ҫимӗҫ те, улма-ҫырла та ӑнса пулать-мӗн вӗсен. Ҫулсеренех арпуспа дыня лартаҫҫӗ.

Егоровсем 2001 ҫулта Шупашкартан Пушкӑрта куҫнӑ. Хулара иккӗшӗ те строительте ӗҫленӗ. Тӗрӗссипе, ҫак профессие суйланиех паллаштарнӑ каччӑпа хӗре. Опытлӑ ҫемье пуҫӗ министерствӑра пай пуҫлӑхӗнче тӑрӑшнӑ.

Яла килнӗренпе 100 ытла ҫыннӑн сад пахчинчи улмуҫҫисене сыпнӑ Михаил Егорович.

Геннадий Тарасов

Геннадий Тарасов — Раҫҫей ӑслӑлӑхӗнче палӑрнӑ ҫын: профессор, РФ тава тивӗҫлӗ ӑслӑлӑх ӗҫченӗ, Мурманскри тинӗс биологи институчӗн директорӗн ҫумӗ, АПШ, Германи, Польша ӑсчахӗсемпе пӗрле тӗпчев ӗҫӗсем ирттерет, 160 ытла ӑслӑлӑх ӗҫӗн авторӗ, РФ Правительствин премийӗн лауреачӗ... Вӑл Шупашкар районӗнчи Анаткас Тӑрӑн ялӗнче ҫуралса ӳснӗ.

Унпа Валентина Багадерова журналист Чӑваш наци конгресӗнче тӗл пулса ачалӑхӗ, ҫамрӑклӑхӗ, Мурманскри кун-ҫулӗ, Арктикӑри ӗҫӗ-хӗлӗ пирки калаҫнӑ.

Тарасов 18 ҫулта Хусана В.И. Ульянов (Ленин) ячӗллӗ патшалӑх университетне вӗренме тухса кайнӑ. 1963 ҫулта диплом илсен Мурманск хулине лекнӗ. Ҫӗршыври студентсене «Батайск» карап ҫине тинӗс экспедицине илсе кайма пуҫтарнӑ чух Хусан университетӗнчен ултӑ ҫынна суйласа илнӗ. Телейлисен йышне вӑл та лекнӗ. 60-мӗш ҫулсенчи ӑрушӑн Арктика питӗ кӑткӑс пулнӑ. Кашниех хӑйне Папанин, Шмидт, Седов... вырӑнӗнче курнӑ. Уҫӑ тинӗсри экспедици унӑн шӑпана татса панӑ темелле. Ҫар тивӗҫӗсене пурнӑҫланӑ хыҫҫӑн малтанхи вырӑнах таврӑннӑ. Авланнӑ. Мӑшӑрӗ Киров облаҫӗнчен.

Малалла...

Ҫурхи кун ҫулталӑк тӑрантарать тетпӗр те, кӗрхи кун та питӗ яваплӑ. Хальхи вӑхӑтра хуҫалӑхсенче тӗш тырӑ вырассипе ҫине тӑраҫҫӗ.

Паянхи куна илсен, Елчӗк районӗнчи хресченсем пӗрчӗллӗ тата пӑрҫа йышши культурӑсене ҫурри ытла ҫулса илме ӗлкӗрнӗ. Сӑмах май каласан, ытти районпа танлаштарсан вырма лаптӑкӗ вӗсен — пуринчен пысӑкки, 20,6 пине яхӑн.

Тӗш тырӑна ҫулса илессипе ҫавӑн пекех Шӑмӑршӑ, Ҫӗмӗрле, Патӑрьел тата Комсомольски районӗсем малта пыраҫҫӗ. Вӗсем пурте вырмалли лаптӑкран 30 ытла проценчӗ ҫинчен ҫулса илме ӗлкӗрнӗ. Тӗшӗленӗ лаптӑк тӑрӑх пӑхсан та маларах асӑннӑ районсем малтисен ретӗнче. Хыҫалта хальлӗхе Улатӑр районӗ пырать. Ӗҫе вӑл 11,9 процент кӑна пурнӑҫланӑ.

Республикипе пӗтӗмӗшле илсен, тӗш тырӑна 75,8 пин гектар ҫинче тӗшӗленӗ, ку вӑл 27,3 процент тенине пӗлтерет.

Оперативлӑ кӑтартусем тӑрӑх пӑхсан, тухӑҫ гектар пуҫне вӑтамран 20,4 центнера ларать.

Икӗ алла пӗр ӗҫ те, анчах шалӑвӗ тӗрлӗрен

Сӑмахӗ кирпӗч хуракан ӑстасем пирки пырать. Кунта уйӑхсерен 30–40 пин тенкӗ ӗҫлесе илсен те вӗсем Мускава тата Мускав облаҫне ӗҫлеме тухса кайни пирки Чӑваш Енӗн строительство министрӗ Олег Марков Чӑваш Енӗн Элтеперӗ Михаил Игнатьев иртнӗ эрнере правительство пайташӗсемпе ирттернӗ канашлура пӗлтернӗ.

Республикӑн ҫурт тӑвӑм комплексӗн ҫур ҫулхи ӗҫ-хӗлне пӗтӗмлетнӗ май вӑл Чӑваш Енре асӑннӑ тапхӑрта 16,3 миллиард тенкӗлӗх ӗҫ пурнӑҫланине палӑртнӑ. Танлаштаруллӑ хаксемпе илсен, ку вӑл пӗлтӗрхи ҫурҫулхинчен 12 процент нумайрах иккен.

Ҫичӗ уйӑхра (ҫапла-ҫапла, республикӑри влаҫ органӗсен официаллӑ порталӗнче ҫавӑн пек цифрӑсене пӗлтернӗ) 316 пин тӑваткал метртан кая мар ҫурт-йӗр тума палӑртнӑ. Ҫав калӑпӑша ҫитни пӗлтӗрхи ҫичӗ уйӑхринчен 10 процент ирттерни пулӗччӗ.

Строительство комплексӗнчи тӗп ыйту — кирпӗч хуракансемпе штукатур-малярсем ҫитменни. Ку специалистсем ҫулла Мускавра тата Мускав облаҫӗнче тар тӑкма кӑмӑлларах параҫҫӗ-мӗн. Министр ӗнентернӗ тӑрӑх, кирпӗч хуракансен шалӑвӗ Чӑваш Енре уйӑхсерен 30–40 пине ларать, штукатур-малярсен — 20–25 пине.

Кӑҫалхи ака–утӑ уйӑхӗсенче Чӑваш Енри 1935 каччӑна ҫара ӑсатнӑ. Республикӑн ҫар комиссарӗ Александр Мокрушин пӗлтернӗ тӑрӑх, призыв комиссине пурӗ 7434 ҫынна йыхравланӑ. Чӗннисенчен ҫар комиссариачӗсене пыманнисем те пулнӑ. Юлашкинчен асӑннисен хисепӗ — 0,7 процент.

Хӗсмете ҫурхи призывра ӑсатнисенчен чӗрӗк проценчӗ (495 каччӑ) — аслӑ пӗлӳллӗ, 18,9 проценчӗ РОСТОн вӗренӳ организацийӗсенче ҫарпа учетпа специальноҫӗсене тата пуҫламӑш професси пӗлӗвне илнӗскерсем пулнӑ.

Республикӑн тӗп ҫар комиссарӗн шучӗпе спорт инфраструктурине аван йӗркеленине кура сывӑ каччӑсен йышӗ ӳсет. Тата вӑл ҫара каяс кӑмӑллисен хисепӗ нумайланнине те пӗлтернӗ.

Ҫулталӑк вӗҫленнӗ тӗле Йӗпреҫ районӗнче шыв тасатмалли сооруженисем ӗҫлесе каймалла. Хальлӗхе ӗҫе 70 процент пурнӑҫланӑ.

Проекта пурнӑҫлама 160 миллион тенкӗ тӑкакланӗ. Ӑна Йӗпреҫ районне «Таса шыв» программӑпа килӗшӳллӗн уйӑрса панӑ. Хальлӗхе ҫак укҫан ҫуррине тӑкакланӑ.

Подрядчик ҫирӗплетнӗ тӑрӑх, ҫакнашкал сооруженисем Чӑваш Енре кӑна мар, Атӑлҫи тӑрӑхӗнче те урӑх ҫук.

Вӗсене питӗ ҫирӗп кантӑк пластикран хатӗрленӗ. 50 ҫул ытла чӑтма пултараҫҫӗ. Паха тепӗр енӗ — сооружение ҫӗр айне вырнаҫтараҫҫӗ. Ҫакна пула ырӑ мар шӑршӑ та пулмӗ.

Ҫак сооруженисем витӗр кунсерен 1000 кубла метр шыв тухӗ. Унчченхи, 1979 ҫулта тунӑскер, ҫак ӗҫе пурнӑҫлаймасть ӗнтӗ.

Канаш районӗнчи Пайкилт ял тӑрӑхӗн ҫыннисем хӑйӑра саккунсӑр майпа кӑларни пирки ЧР Ҫутҫанталӑк министерствине пӗлтернӗ. Документсемпе килӗшӳллӗн, ҫав вырӑнсенче ҫӗре нихӑҫан та чавман, ҫӗр пуянлӑхӗ пирки пӗлмен те. Министерство ӗҫченӗсем вырӑна тухса тӗрӗслев ирттернӗ.

Ҫур ӗмӗр каялла кунта колхоз ветеранӗсен кану бази пулнӑ. Унтан ӑна ачасене панӑ. Сывлӑха ҫирӗплетмелли «Спутник» лагерь ҫӗнйӗркелӳ тапхӑрӗччен ӗҫленӗ. Унтан вырӑнти тӳре-шара ҫурт ванчӑкӗсемпе ялсенчи ҫул-йӗре сарнӑ. Халӑх ҫӑва ҫулне лайӑхлатма, шӑтӑк-путӑка пӗтерме ыйтнӑ.

Ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗ Аркадий Григорьев каланӑ тӑрӑх, фундамента ҫӑва ҫулӗ ҫине сарнӑ. Хӑйӑр таран чавса ҫитсен вӑл та хута кайнӑ. Халӑх шухӑшӗпе, ӑна сутма тытӑннӑ.

40 соткӑна 2 метр тарӑнӑш чавнӑ, тӑм патне ҫитнӗ. Аркадий Григорьев каланӑ тӑрӑх, шӑтӑка якатса пушар тухсан усӑ курмалли пӗве тӑвасшӑн. Шухӑш лайӑх-ха, анчах официаллӑх пирки маннӑ. Хӑйӑр — ҫӗр пуянлӑхӗ, ӑна кӑлармашкӑн лицензи кирлӗ.

Кӑларнӑ хӑйӑр 1500 кубла метрпа танлашнӑ. Административлӑ тӗрӗслев пуҫарнӑ. Кунашкал тӗслӗх пӗлтӗр те пулнӑ.

Малалла...

Чӑваш Республикинчи Россельхознадзор ӗҫченӗсем нумаях пулмасть Ҫӗрпӳ районӗнче плана кӗмӗн тӗрӗслевре пулнӑ. Вӗсем ҫитнӗ хуҫалӑхра 630 сысна тытаҫҫӗ. Специалистсем хуҫалӑха Африка чуми пирки асӑрхаттарас тӗллевпе ҫитнӗ.

Тӗрӗслевре ветеринари тытӑмӗнче йӗркене пӑснӑ темиҫе тӗслӗхе тупса палӑртнӑ. Хуҫалӑхра санитари пропускникӗ пулман. Сыснасем ҫара ҫӗр ҫинче выртса тӑнӑ. Ку вара инфекци чирӗсем ерес хӑрушлӑха пысӑклатать.

Фермер хуҫалӑхӗн пуҫлӑхӗ дезинфекци ирттермелли плансен списокне те хатӗрлемен. Санитари мероприятийӗсене ирттерни пирки те актсем туман. Ҫитменнине дезинфекци тумалли хатӗрсем сыснасене памалли апатпа юнашар упраннӑ. Ку ҫынсене тата чӗрчунсене уйрӑмах хӑрушӑ чир ертме пултарать. Ҫав йышра — Африка чуми те.

Тӗрӗслев хыҫҫӑн хуҫалӑх пуҫлӑхӗ тӗлӗшпе административлӑ ӗҫ пуҫарнӑ, Ҫӗрпӳ район судне ярса панӑ.